Deel 2: Wat is het effect van jouw voeding op jouw paard?
Hoor je wel eens ‘mijn sportpaard heeft echt krachtvoer nodig, anders krijgt hij niet genoeg binnen’ of ‘een recreatiepaard is wat anders, die werkt niet zo hard’? Werk bestaat uit veel meer dan alleen de prestaties/wedstrijden die wij van onze paarden vragen. Sporten hoeft helemaal niet te betekenen dat er ook krachtvoer nodig is. In onze vorige blog kun je lezen over het berekenen van de benodigde energie en voedingsbehoefte van paarden, in deze blog hebben we het over de manier waarop we energie en voedingsstoffen voor het paard beschikbaar stellen.
Het nut van krachtvoer
Krachtvoer is in het leven geroepen toen paarden nog werkpaarden waren en veel uur per dag en elke dag moesten trekken of dragen. Ze kregen daarbij niet genoeg tijd om voldoende ruwvoer op te nemen om in hun behoeften te voorzien, dus werd er krachtvoer bij gegeven, wat snel opgegeten kon worden. Daarmee kregen ze toch genoeg energie binnen om het werk te kunnen volhouden. Echter, vroeger had spierbevangenheid ook een andere naam: maandagziekte. Als de eigenaren in het weekend als de paarden vrij hadden nog steeds zo veel krachtvoer voerden, stond het paard op maandag spierbevangen. Als al die energie uit krachtvoer dus niet direct met hard werk verbruikt werd, werd het paard er uiteindelijk enkel ziek van.
Waarom voeren we wat we voeren?
Voedsel heeft één heel belangrijk doel: voorzien in de behoefte van het paard, wat naast water bestaat uit energie om alle lichaamsprocessen draaiende te houden en voedingsstoffen of bouwstoffen om te gebruiken in die lichaamsprocessen. Hoe het paard ook gevoerd wordt, zolang hieraan voldaan wordt is dat genoeg om het paard in leven te houden. Waar we dan geen rekening mee houden, is hoe gezond en blij dat paard is. Denk aan darmgezondheid en koliekgevoeligheid, het voer wat je aan het paard voert houdt ook de darmflora in leven (of niet!). Denk aan maaggezondheid en maagzweren, wat ook samenhangt met eetlust (vermageren ondanks genoeg voeren is een veelvoorkomend symptoom van maagzweren). Zowel maag en darm moeten goed hun werk kunnen doen voor de vertering, namelijk het voedsel omzetten in energie en bouwstoffen. Gaat dat fout, dan kun je in theorie genoeg voeren terwijl niet al die energie en bouwstoffen beschikbaar komen voor het paard. Denk aan metabole problemen, zoals insuline resistentie, PPID en spierziekten als PSSM. De voeding heeft hier een direct effect op. Daarom is het niet alleen belangrijk om te voeren naar behoefte, de manier waarop we voedingsstoffen beschikbaar stellen is net zo belangrijk!
Ruwvoer is niet genoeg
Waarom wordt de meerderheid van de paarden gevoerd met krachtvoer? Menig paardenmens weet te vertellen dat er in hooi en gras niet genoeg zit. Hooi en gras alleen kan niet voldoen in de vitamine- en mineralenbehoefte. Er is meer nodig, dus we geven krachtvoer erbij. Alleen zoals hierboven te lezen is, krachtvoer was bedoeld om de energieopname te vergroten, daarom zit er in de meeste krachtvoer merken 20-40% suiker en zetmeel, energie die snel beschikbaar is. De basis van deze brokken of muesli’s bestaat uit granen, een goede zetmeelbron die makkelijk te verteren is, soms na enige bewerking (brokjes of vlokken). Klinkt goed, toch? Uiteraard, zo simpel is het niet..
Keuzes maken
Twee dingen om hierbij over na te denken:
1. Hoe nodig is al die extra energie? Even terug naar het begin van het artikel, namelijk het statement dat recreatie paarden minder nodig hebben dan sportpaarden. Er wordt dan vanuit gegaan dat het recreatiepaard dus geen krachtvoer nodig heeft, want hij doet minder werk. Helemaal waar als het gaat over energiebehoefte, niet als het gaat over de behoefte van bouwstoffen, ook die heeft het recreatiepaard nodig. Tegenwoordig krijgen deze paarden vaak een balancer: wel vitaminen en mineralen, geen extra energie. ‘Máár,’ hoor je dan vaak, ‘het sportpaard heeft natuurlijk wel extra energie nodig, die kan echt niet zonder krachtvoer.’
2. Als er wel extra energie nodig is, is zetmeel dan de beste manier om energie toe te voegen in het rantsoen van het paard? Wat doet zetmeel eigenlijk met de maag, de darmen, de vertering en het metabolisme?
Lesje biologie
De vertering begint al in de mond, met het kauwen van voedsel. Bij het paard dient kauwen vooral om de voedseldeeltjes in kleinere stukjes te malen en het in te speekselen, zodat het in de maag nog verder kan worden afgebroken en als een soort dikke soep de rest van de darmen in gaat. De kiezen van het paard zijn vergelijkbaar met molenstenen: ruw, met een reliëf van randjes glazuur, om taaie sprieten en planten toch te kunnen vermalen. De maag van het paard is maar klein in verhouding met zijn grootte, een liter of 15 voor een gemiddeld paard, dat is maar een emmer vol. Met deze kleine maag moet er constant doorstroming zijn om genoeg voedsel binnen te krijgen, het paard moet dus veel uur per dag eten en de maag is daar ook op ingesteld, deze maakt constant maagzuur en verteringsenzymen aan. Speeksel daarentegen wordt alleen aangemaakt terwijl het paard kauwt.
Verder door naar de darmen…
In de dunne darm worden allerlei enzymen uitgescheiden die een begin maken aan de vertering, waaronder amylase die zetmeel verteert. De darmwand transporteert beschikbaar gekomen voedingsstoffen naar het bloed. Plantenvezels kunnen niet zo goed verteerd worden door enzymen, deze passeren de dunne darm dus gewoon, inclusief de voedingsstoffen die nog in deze vezels verpakt zitten. Deze stromen door naar de blindedarm (cecum), waar de dunne darm op uitkomt. Het cecum is vergelijkbaar met de pens van een koe, het cecum is dan ook tenminste 2 keer zo groot als de maag van het paard. Hier woont de bacterieflora die wél in staat is om plantenvezels af te breken, middels fermentatie. De vezels worden omgezet in vluchtige vetzuren, welke door de darmwand getransporteerd worden naar het bloed. Ook voedingsstoffen die beschikbaar komen uit de vezels worden hier nog gedeeltelijk opgenomen. In het laatste deel van de darmen, de dikke darm, is de darmwand ook nog in staat om iets aan voedingsstoffen op te nemen, maar dit gedeelte darm is voornamelijk verantwoordelijk om al het water in de darm weer op te nemen, van soep naar vaste mest dus.
Wat doet het voer in het paard?
Op elk punt is het hele maag-darmstelsel van het paard ingesteld op het verteren van ruwvoer en plantenvezels en een constante toevoer hiervan. Wanneer we het paard zetmeel voeren in de vorm van brok, heeft dit nogal wat uitwerking.
De mond: brok hoeft veel minder gekauwd te worden dan vezelige planten. Er wordt veel minder speeksel aangemaakt. Speeksel heeft behalve het nat maken van het voer nog een belangrijk doel: het is basisch, waardoor het milieu in de maag wat minder zuur wordt. Maagzuur is belangrijk voor de vertering, maar te veel zuur tast de maagwand aan.
De maag: bij paarden die hun brok rustig eten, het goed vermalen en voldoende water drinken is de brok al snel in soepvorm veranderd en zal vlot doorstromen naar de darmen. Met als gevolg dat de maag daarna leeg is en blijft (tenzij er ook constant ruwvoer verstrekt wordt), terwijl er nog wel zuur geproduceerd wordt. Bij paarden die niet goed kauwen en snel eten blijven de brokjes te vast en daarom juist veel te lang in de maag, dit komt ook doordat de brok water onttrekt en opzwelt. Ook in de maag leven (zuur-resistente) bacteriën die aan fermentatie kunnen doen. De producten van deze vroegtijdige fermentatie (melkzuur en vluchtige vetzuren) zijn schadelijk voor het maagslijmvlies en kunnen maagzweren veroorzaken, naast dat ze de maag nog zuurder maken. Zorg daarom ook altijd dat je paard ruwvoer in de maag heeft al je gaat trainen.
De dunne darm: in de dunne darm wordt het zetmeel in stapjes afgebroken. Zetmeel is een lange keten, deze past niet door de darmwand heen. Amylase is slechts stap 1 in het proces, deze begint met knippen. Daarna zorgen andere enzymen dat de stukjes nog kleiner worden en zo naar het bloed kunnen. Amylase is wel het enige enzym dat het knippen in stand kan zetten. Nou blijkt dat paarden voor hun grootte heel weinig amylase aanmaken. De mogelijkheid tot verteren van grote hoeveelheden zetmeel is dus heel beperkt! Paarden die gewend zijn aan het eten van krachtvoer produceren meer amylase dan paarden die dat niet krijgen, maar het paard kan zich niet oneindig aanpassen en hier komen vaak veel problemen uit voort (magere paarden). Ook is de brok na het kauwen en passeren van de maag redelijk vloeibaar geworden – deze zal ook snel door de darm heen stromen. Dat betekent minder tijd voor de amylasen om hun werk te doen.
Het cecum: wanneer zetmeel het cecum bereikt, houden de bacteriën een feestje. Ook zetmeel wordt gefermenteerd, maar niet alle bacteriën kunnen dat. Daardoor zullen bepaalde groepen (voornamelijk melkzuur-producerende bacteriën) snel in populatie groeien, waardoor andere bacteriën verdrongen worden en doodgaan. Dit zorgt voor een pH daling in het cecum, maar ook maken dode bacteriën een hoop toxinen aan. Deze toxinen zijn bijvoorbeeld gelinkt aan hoefbevangenheid, terwijl de grote hoeveelheid melkzuur voor diarree kan zorgen. Ook wordt er veel gas geproduceerd bij de fermentatie van zetmeel, waardoor gaskoliek kan ontstaan. Door de snelle veranderingen in de darmflora worden de vezels niet meer goed afgebroken, waardoor het paard minder energie uit het ruwvoer haalt en het koud kan krijgen, de fermentatie van vezels produceert namelijk veel warmte!
Het aanvoeren van te veel zetmeel in het verteringsstelsel kan dus voor de volgende problemen zorgen: maagproblemen en maagzweren, minder beschikbare energie uit ruwvoer, minder beschikbare voedingsstoffen uit het ruwvoer, verhoogde kans op hoefbevangenheid en koliek, diarree of slappe mest met veel onverteerd ruwvoer en een paard dat het sneller koud heeft.
Vraag je je af wat voor voer dan wel past bij je paard? Neem contact op met HorseComplete of wacht op deel 3 van deze blog serie: Presteren op ruwvoer zonder krachtvoer. Hierin geven wij ook suggesties voor het wijzigen van het voermanagement.
Jente Driessen (horsecomplete.nl) & Anouk Wiertz (awarance.nl)
Meer lezen:
https://thehorse.com/114205/digestion-in-the-horse/
http://www.voervergelijk.nl/informatie/123/spijsverteringsstelsel